دژاوو چيست و چه چيزي باعث مي‌شود رخ دهد؟

دژاوو چيست؟

دژاوو (déjà vu) كلمه‌اي فرانسوي به‌معني «قبلاً ديده‌شده» است و در فارسي براي آن كلمه‌ي «آشناپنداري» انتخاب شده است. افرادي كه دژاوو را تجربه كرده‌اند، از آن به‌عنوان حس آشنايي شديدي نسبت به چيزي كه اصلا نبايد برايشان آشنا باشد، ياد مي‌كنند. مثلاً بار اول است به شهر جديدي رفته‌ايد؛ اما وقتي از كنار مغازه‌اي يا علامتي مي‌گذريد، احساس مي‌كنيد قبلاً درست در همين نقطه ايستاده بوديد. يا  با دوستان دور ميز شام نشسته‌ايد و درحالي‌كه داريد درباره‌ي جديدترين بازي ويدئويي يا سريال صحبت مي‌كنيد، ناگهان دچار اين حس مي‌شويد كه قبلاً اين لحظه را با همين افراد، همين ميز شام و همين موضوع بحث تجربه كرده‌ايد.

دژاوو پديده‌ي پيچيده‌اي است و نظريه‌هاي بسياري در مورد دلايل رخ دادن آن مطرح شده. آرتور فانكهاوزر، دانشمند سوئيسي، معتقد است دژاوو انواع مختلفي دارد و براي مطالعه‌ي بهتر اين پديده، لازم است تفاوت‌هاي ظريف بين اين تجربيات در نظر گرفته شود. مثلاً در دو مثال بالا، فانكهاوزر اولي را به‌عنوان déjàvisite (از قبل بازديدشده) و دومي را به‌عنوان déjàvecu (قبلاً تجربه‌شده يا از سر گذرانده) توصيف مي‌كند.

به گفته‌ي دكتر آكيرا اوكانر، استاد روانشناسي در دانشگاه سنت اندروز، «دژاوو در واقع تضادي است بين حس آشنايي چيزي و آگاهي از نادرست بودن اين حس. چيزي كه پديده‌ي دژاوو را نسب به اتفاقات ديگر مربوط به حافظه، منحصر‌به‌فرد مي‌كند همين آگاهي از اين است كه حافظه‌ي شما سعي دارد فريبتان بدهد.»

دژاوو اغلب پديده‌ي نگران‌كننده‌اي نيست. البته افراد مبتلا به صرع لوب گيجگاهي هنگام تشنج دچار دژاوو نيز مي‌شوند؛ اما اين پديده در افراد بدون هيچ‌گونه مشكل سلامتي نيز رخ مي‌دهد.

هيچ شواهد محكمي در مورد ميزان شايع بودن دژاوو در دست نيست؛ اما تخمين‌هاي مختلف نشان مي‌دهد حدود ۷۰ درصد مردم دنيا نوعي دژاوو را تجربه كرده‌اند. از اين بين، افراد ۱۵ تا ۲۵ ساله بيش از هر گروه سني ديگر تجربه‌ي دژاوو را داشته‌اند.

دژاوو پديده‌ي نسبتا رايجي است؛ اما متخصصان هنوز نتوانسته‌اند علت آن را به‌طور قطعي مشخص كنند (اگرچه مي‌توان با اطمينان گفت علت دژاوو، اختلالي در ماتريكس نيست؛ مگر اينكه به تئوري جهان شبيه‌سازي شده اعتقاد داشته باشيد.)

اما كارشناسان و دانشمندان چند نظريه‌ي محتمل در مورد علل رخ دادن پديده‌ي دژاوو مطرح كرده‌اند كه در ادامه، آن‌ها را بررسي خواهيم كرد.

دژاوو در واقع نشانهٔ ذهن سالمي است كه مي‌تواند هشدارهاي آشنايي را كه صحيح نيستند، تشخيص بدهد. شايد آنچه در سنين بالاي ۲۵ سال رخ مي‌دهد، اين است كه فرد در تشخيص هشدارهاي آشناييِ ناصحيح مشكل پيدا مي‌كند و در حقيقت آن‌ها را باور مي‌كند. البته دلايل ديگري هم براي كمتر شدن تعداد تجربه‌هاي دژاوو در سنين بالاي ۲۵ سال مطرح شده‌اند.

دژاوو در مغز

دانشمندان علوم مغز و اعصاب به اين نتيجه رسيده‌اند كه دژاوو نشانه‌اي از آسيب‌ديدگي يا زوال مغز نيست. آن‌ها همچنين تأكيد دارند اين توهم حافظه به هيچ‌وجه خطاي حافظه نيست. در واقع، برعكس آن درست‌تر است. به اعتقاد اوكانر، دژاوو هنگامي رخ مي‌دهد كه مناطق پيشاني مغز سعي در اصلاح حافظه‌اي نادرست داشته باشند.

اوكانر در اين رابطه توضيح مي‌دهد:

براي اكثر قريب به اتفاق مردم، تجربه‌ي دژاوو احتمالاً چيز خوبي است چون نشانه‌ي اين است كه آن قسمت مغز كه براي راستي‌آزمايي به كار مي‌رود، دارد به‌خوبي كار مي‌كند و مانع از يادآوري اشتباه وقايع مي‌شود.

در يك فرد سالم، اشتباه به خاطر آوردن هر روز اتفاق مي‌افتد، چون حافظه‌ي انسان ميلياردها نورون را درگير مي‌كند و اين فرايند بسيار به‌هم‌ريخته است. 

متأسفانه، هيچ مدل واحدي وجود ندارد كه دقيقاً توضيح بدهد هنگام دژاوو چه اتفاقي در مغز مي‌افتد؛ اما بيشتر نظريه‌هاي اصلي در اين مورد به توافق رسيده‌اند كه دژاوو هنگامي اتفاق مي‌افتد كه مناطقي از مغز (مانند لوب گيجگاهي) سيگنال‌هايي را به مناطق پيشاني ذهن مبني بر اينكه تجربه‌اي قديمي در حال تكرار است،‌ مي‌فرستند.

پس از ارسال اين سيگنال‌ها، مناطق تصميم‌گيرنده‌ي پيشاني مغز به‌طور مؤثر بررسي مي‌كنند كه آيا اين سيگنال‌ها با آنچه در واقعيت در حال رخ دادن است، سازگارند يا خير. اين ناحيه از مغز انگار از خود مي‌پرسد:‌ آيا من قبلاً اينجا بوده‌ام؟ اگر فرد در واقعيت قبلاً در آن مكان بوده است، ممكن است بخواهد براي بازيابي بيشتر خاطرات مربوط به اين تجربه، بيشتر تلاش كند. در غير اين صورت، فرد احساس مي‌كند دارد پديده‌ي دژاوو را تجربه مي‌كند.

چرا دژاوو اتفاق مي‌افتد؟

حواس‌پرتي

طبق تئوري شكاف ادراكي، ظاهراً هرچه حواس فرد پرت‌تر باشد، احتمال تجربه‌ي دژاوو بيشتر است. مثلاً اگر مدتي است در حال نگاه كردن به گوشي موبايلتان هستيد و بعد سرتان را بالا مي‌آوريد تا نگاه سريعي به اطراف بيندازيد، ممكن است ادراك شما به‌جاي متمركز شدن در يك جهت، در دو جهت مخالف به‌اصطلاح دچار شكاف شود و بدين ترتيب، ناحيه‌ي هيپوكامپ مغز كه مركز يادگيري است، كمي گيج شود؛ اما اگر با دقت به اطراف نگاه كنيد، اين حس دژاوو احتمالا از بين خواهد رفت. 

دژاوويي در كار نيست؛ آن تجربه واقعا اتفاق افتاده است 

بعضي اوقات وقتي فكر مي‌كنيد دچار دژاوو شده‌ايد، ممكن است اصلاً دژاوويي در كار نباشد. شايد آن حس آشنايي به اين خاطر باشد كه واقعا آن اتفاق را در گذشته تجربه كرده باشيد؛ اما در آن لحظه به ياد نمي‌آوريد. مطالعه‌اي در سال ۲۰۰۸ نشان داد دژاوو اغلب مي‌تواند با چيزهايي كه فرد قبلاً ديده يا انجام داده؛ اما به خاطر ندارد،‌ مرتبط باشد. تحقيقات ديگري در سال ۲۰۱۸ به اين نتيجه رسيد «فضا» عامل مهمي در تجربه‌ي دژاوو است. مثلاً اگر چينش مكاني شبيه مكان ديگر باشد، ممكن است دچار دژاوو شويد، حتي اگر اين دو مكان هيچ شباهت ديگري به همديگر نداشته باشند. 

چشم غالب 

شايد فكر كنيد چشم‌هاي شما كاملا و از هر نظر با هم برابر هستند؛ اما در اكثر مردم، يك چشم نسبت به ديگري غالب‌تر است و ممكن است يكي از دلايل رخ دادن دژاوو باشد. به گفته‌ي دكتر مايكل رويزن و مهمت آز، اگر پيش از اينكه هر دو چشم با هم تمركز كنند و اطلاعات ورودي را به‌عنوان تجربه‌اي آگاهانه ثبت كنند، چشم غالب اين اطلاعات را به ضمير ناخودآگاه بفرستد،‌ مغزتان بعد از رسيدن اطلاعات به شما خواهد گفت اين را قبلاً ديده‌ايد؛ كه خب درست هم مي‌گويد؛ مسئله اينجا است كه اين «قبلاً» تنها يك نانوثانيه پيش بوده است. البته فعلاً هيچ مدرك علمي براي اثبات اين نظريه وجود ندارد. 

خواب ناكافي 

اگر خوابتان كافي نيست و بيشتر از هر وقت ديگر دچار دژاوو مي‌شويد، مغزتان احتمالا سعي دارد به شما بگويد كه بيشتر بخوابيد. به گفته‌ي سيستم بهداشت و درمان Penn Medicine، استرس، خستگي و مسافرت زياد همه مي‌توانند عاملي براي پديده‌ي دژاوو باشند. معلوم نيست چرا خستگي يا استرس احتمال تجربه‌ي دژاوو را افزايش مي‌دهد؛ اما ممكن است فشاري كه به مغز وارد مي‌شود آن را با خطاي بيشتري روبه‌رو كند. 

اصلاح حافظه 

بر اساس مطالعه‌ي منتشرشده در Frontiers in Neuroscience در سال ۲۰۱۳، يكي از دلايل تجربه‌ي دژاوو پديده‌اي به نام «عدم تطابق حافظه» است. به گفته‌ي محققان، مناطق مغزي مرتبط با تضاد حافظه ممكن است در رخ دادن دژاوو دست داشته باشند. تضاد حافظه،‌ آگاهي فرد از اصلاح شدن تضاد و اختلالي در سيگنال‌هاي حافظه است. طبق اين نظريه، هيپوكامپ منجر به رخ دادن دژاوو مي‌شود چون در اثر آن، فرد اتفاقي را با كمي اختلاف در درستي آن به ياد مي‌آورد.

اختلال جزئي در مغز

برخي كارشناسان معتقدند عامل ايجاد دژاوو نوعي اختلال جزئي در مغز است. وقتي مغز اطلاعات را جذب مي‌كند، معمولا مسير مشخصي را از حافظه‌ي كوتاه‌مدت به سمت حافظه‌ي بلندمدت طي مي‌كند. اين نظريه اين‌طور استدلال مي‌كند كه گاهي اوقات اطلاعات موجود در حافظه‌ي كوتاه‌مدت براي رسيدن به حافظه‌ي بلندمدت، از مسير ميانبر استفاده مي‌كنند. بدين ترتيب ممكن است احساس كنيد به‌جاي تجربه‌ي اتفاقي كه ثانيه‌ي پيش رخ داده، داريد خاطره‌اي از گذشته را به ياد مي‌آوريد.

نظريه‌ي ديگري در مورد رابطه‌ي دژاوو با اختلالات جزئي مغز مي‌گويد ذهن آنچه را كه در زمان حال در حال رخ دادن است، به‌اشتباه به‌عنوان خاطره يا اتفاقي كه قبلاً افتاده، در نظر مي‌گيرد. اين اختلالات در حالت عادي نگران‌كننده نيستند، مگر اينكه به‌دفعات اتفاق بيفتند.

نشانه‌ي صرع

اگرچه هرازگاهي دچار دژاوو شدن اتفاق كاملا رايجي است؛ اما زياد شدن دفعات تجربه‌ي اين پديده مي‌تواند نشانه‌اي از اختلال باشد. معمولا افراد مبتلا به بيماري صرع به‌دفعات دچار دژاوو مي‌شوند. براي اين افراد، دژاوو ممكن است ناشي از تشنج كانوني باشد كه در قسمت‌هاي كوچكي از مغز رخ مي‌دهد و مي‌تواند احساسات و تجربيات سردرگم كننده‌اي، مثل حس طعم غذايي كه در دهان نيست، ايجاد كند. 

اگر دژاوو به‌دفعات اتفاق بيفتد يا با علائم ديگري مانند توهم يا مشكلات بينايي و حركتي همراه باشد، ممكن است نشانه‌اي از بيماري صرع باشد. 

تناسخ

اگر بخواهيم از دلايل علمي فاصله بگيريم، مي‌توانيم علت رخ دادن دژاوو را تناسخ يا تجديد حيات بناميم. دكتر جوديت اورلوف، نويسنده‌ي كتاب ديد دوم، مي‌گويد دژاوو زماني اتفاق مي‌افتد كه فرد اتفاقي را از زندگي گذشته‌ي خود دوباره تجربه كند. او از زني مثال مي‌زند كه به محض ملاقات با فردي مي‌دانست قرار است با او ازدواج كند. اين زوج احساس مي‌كردند همديگر را يك عمر مي‌شناسند. 

اورلوف معتقد است دژاوو اختلالاتي در زمان است كه طي آن اتفاقات رمزآلودي رخ مي‌افتد. «مشاور املاك ممكن است خانه‌اي را به شما نشان بدهد كه آن‌قدر براي شما آشنا و درست است كه بلافاصله مي‌دانيد اينجا خانه‌ي شما است. يا ممكن است در رستوران احساس آشنايي غير قابل ‌توصيفي با فردي كه در ميز كنج ديوار نشسته است، داشته باشيد. نگذاريد اين فرصت‌ها از كنار شما بگذرند. به آن‌ها توجه كنيد. در موردشان كندوكاو كنيد.»

با اين حال، مطالعه‌اي در مورد دژاوو در سال ۲۰۱۸ نشان داد درحالي‌كه افرادي كه اين پديده را تجربه كرده‌اند، به‌شدت معتقد بودند مي‌توانند وقايع آينده را بر اساس آن پيش‌بيني كنند؛ اما به نظر مي‌رسد اين احساس توهمي بيش نيست. اين مطالعه مي‌گويد افراد زيادي احساس مي‌كنند تجربه‌شان از دژاوو اتفاقي ماورايي است؛ اما اثبات آن دشوار است.

دژاوو در مغز

دژاوِكو

دژاوكو به‌معني «قبلاً از سر گذرانده» تجربه‌اي بيشتر از ديدن است و جزئيات زيادي را شامل مي‌شود. در اين نوع دژاوو فرد احساس مي‌كند همه چيز درست هماني است كه قبلاً بوده و احساس مي‌كند درباره‌ي چيزي كه قرار است گفته شود يا اتفاقي كه قرار است بيفتد، آگاه است. 

وقتي افراد در مورد تجربه‌ي دژاوو صحبت مي‌كنند، معمولا منظورشان همين دژاوكو است. بررسي‌ها نشان داده است حدود ۷۰ درصد از مردم در سنين ۱۵ تا ۲۵ سال دژاوكو را تجربه كرده‌اند. 

يكي از بهترين توصيف‌هاي دژاوكو را مي‌توان از زبان چارلز ديكنز، نويسنده‌ي نام‌آشناي رمان‌هاي معروف اليور توئيست و ديويد كاپرفيلد خواند: 

همه‌ي ما اين احساس را گاهي تجربه كرده‌ايم كه آنچه مي‌گوييم و انجام مي‌دهيم قبلاً گفته شده و انجام شده است، در زماني دور، حس اينكه قرن‌ها پيش با همين چهره‌ها، اشيا و شرايط احاطه شده بوديم، اينكه به‌خوبي مي‌دانيم در ادامه چه گفته خواهد شد، انگار كه ناگهان آن را به ياد بياوريم!

دژاسانتي

برخلاف دژاوكو، دژاسانتي به‌معني «قبلاً احساس شده» تنها يك رخداد ذهني است، هيچ جنبه‌ي پيش‌بيني‌كننده‌اي ندارد و به‌ندرت در حافظه‌ي فردي كه آن را تجربه كرده است، باقي مي‌ماند. برخي از افراد مبتلا به صرع لوب گيجگاهي ممكن است اين پديده را تجربه كنند.

دژاويزيت

دژاويزيت نسبت به دو نوع ديگر دژاوو كمتر پيش مي‌آيد و در مورد آشنايي غير قابل‌ توصيف از مكاني جديد است. در دژاويزيت فرد ممكن است راه خود را به‌راحتي در شهر يا مكاني جديد پيدا كند، درحالي‌كه مي‌داند چنين چيزي نبايد ممكن باشد. 

براي تشخيص دژاويزيت از دژاوكو، بايد منشأ اين حس را پيدا كرد؛ دژاوكو به پيشامدهاي زماني اشاره دارد، درحالي‌كه دژاوكو بيشتر با جغرافيا و مكان سروكار دارد. 

در توضيح پديده‌ي دژاوزيت، به رؤيا، تناسخ و تجربه‌ي خروج از بدن كه در آن فرد احساس مي‌كند بدن فيزيكي خود را از بيرون مشاهده مي‌كند، استناد شده است. بعلاوه، برخي معتقدند خواندن شرح مفصل از مكاني جديد ممكن است هنگام بازديد از آن احساس دژاوزيت را در فرد ايجاد كند.